Jon Tolaas var fødd i Måløy 3. juni 1939 og døydde 1. september 2012 på Nordfjordeid. Etter artium ved Eids gymnas i 1957 studerte han ved Universitetet i Bergen, der han tok hovudfag i fransk i 1962 med ei avhandling om Kvalmen av Jean-Paul Sartre. Frå 1963 var han tilsett som lektor ved Eids gymnas.
Om oppveksten sin har han fortalt:
Eg voks opp i Måløy i ein fiskarfamilie som hadde stor glede av ord i både skrift og tale. Mor mi bar langsamt heim folkebiblioteket. Far min elska visse bøker av heile sitt hjerte og all sin hug. Gode forteljarar, folkenarrar og originalar var livsens salt i ein elles hard kvardag. (Jul i Nordfjord 1987)
Dette festet i munnleg forteljekunst ser vi hos Tolaas både i tale og skrift. Han var ein forteljar av Guds nåde, som ein gjerne seier, som fanga tilhøyrarane sine med eit oppkome av språkleg kreativitet, munter galskap og utfordrande innspel.
Tolaas debuterte med Gjest i ditt tjeld i 1967. Etter det gav han ut 11 skjønnlitterære bøker – dikt, noveller og kortprosa. Siste boka var diktsamlinga Dønningar (2009). I tekstane står spørsmål om identitet og mennesket som ein liten del av større heilskapar sentralt – frå nære sosiale samanhengar til mytar. Eit anna særmerke er blandinga av det vakre og det groteske, av motsetnader som spelar seg ut mot kvarandre. Tolaas var nok lite glad i det heilstøypte og likte betre det ureine, men hadde samstundes auga for det vakre i alt menneskeleg.
Jon Tolaas skreiv to einaktarar for Sogn og Fjordane Teater, Taxidermi og Verdura, begge oppførte i 1998.
Språkleg endra Tolaas seg frå klassisk nynorsk i debuten, med påverknad frå Olav Nygard, til ein meir talemålsnær nynorsk seinare i forfattarskapen. Røtene i folkeleg forteljekunst var der heile tida og var eit berande element i forfattarskapen.
Jon Tolaas var også draumeforskar, med fire fagbøker på norsk og bidrag i fleire amerikanske antologiar og tidsskrift. Dei to siste draume-bøkene hans kom berre på engelsk, The Conscious Organism (2003) og Evolution and Suicide (2005).
Tolaas gav også ut ei samling ølbollerim frå Nordfjord.
«Eg er ein mann som talar med mange tunger», sa Jon Tolaas ein gong om seg sjølv. Og bøkene hans fortel om eit rikt mangfald: Han blandar det høgtidelege og det kvardagslege, høgt og lågt, vakkert og ureint i særmerkte tekstar – anten det er lyrikk eller prosa. Samla fortel tekstane om at tilværet ikkje alltid er så lett – men hos Jon Tolaas er det, når alt kjem til alt, kjærleiken og varmen som sigrar, uttrykt som livslyst, erotikk, samhald og humor.
EIT UTVAL DIKT AV JON TOLAAS
EVENTYR
Det var ein gong ein mann på Breim
som hadde fire døtre
og alle fire bodde dei
på odelsgarden Fløtre.
Den eine drog til Oslo by
og tre av dei til Drammen
men jaggu kom dei heim til Breim
på slutten alle sammen.
Den eine hadde smått med hår
den andre lukta portvin
den tredje hadde barn på laust
den fjerde var blitt snusfin
Og alle skrytte fælt av byn
og klaga over bygda
til dess dei gjekk i frø og sat
som limt på folketrygda
Den første dø av næringssorg
den andre datt på brua
dei siste for av silolukt
då jubla ungefrua
(Rapport frå reservatet, 1969)
BREV FRÅ NORDFJORD
Kjære deg
kom heim til Nordfjord
så snart du kan
i neste veke sprekk plommene
Du har vel plass til eit tynt lag
Rivers´s Early? Dogga, mørkeblå perler
som åpnar seg herleg mot ganen
gong etter gong
Reine Claude så fulle av saft at
elvane renn langs haka
Du står der med attlatne auge
og sukkar og nikkar i
siget av saft
Og Victoria, ja, Victoria
med holrom langs steinen
der tunga kan raspe og skjere
før du lar tennene gå i
det gullgule kjøtet
Kjære deg
kom heim til Nordfjord
så snart du kan
Vi treng magemålet ditt
Vi treng saftpressa di
I neste veke sprekk plommene
(To, 1986)
(SMERTE OG SKJØNNHET)
Ja, sjølv når du ligg der
i stålrørssenga, ei filledokke med
hovudet over smertegrensa
er du vakker
Du er enno atterskinet
av den store logen som
tenner alle blodkar
alle stjerner
Du er skumsprøyt
av det djupe båredraget
som kastar oss mot lyset
lar oss danse øre
og øyder oss, eit utbrent kjærteikn
Smerte og skjønnhet
ingenting anna enn
smerte og skjønnhet
eit lysande tvillingpar
som renn i kvarandre i
tallause former og splintrast
igjen og igjen ubønhøyrleg
Så meiningslaust
vilt og vakkert det er
vårt fingerknips av tid
vårt fivreld-sekund av æve
(Naglemerke, 1991)
VANDRING
Etter at han fann henne kald i senga
begynte den store vandringa mot yttergrensene:
frå stua til kjøkkenet
frå kjøkkenet til stua
Og langsamt, forferdeleg langsamt
steig det fram frå golvplankane
ei lysande plogfòr av einsemd
(Flodene og bruset, 1996)
GHANDI
Spinn ull, sa han. Spinn kvar dag
Spinn koloniherrane inne
Spinn makta inne
i sitt eige hovmot
med trådar av fridom!
Ingenting er sterkare enn ein
heimespunnen ulltråd!Lag klede av tråden
inga brynje er sterkare
enn den du har spunne sjølv
Og han spann. Og folket spannLa hjulet gå rundt, smilte han
og peikte på sitt eige hjerte
Han gjorde seg sjølv om til
ein knoklete spinnerokk
med stram hud over
Og inne i der to glitrande auge
og ein ironisk smil
Kva meir skal til for
å binde makta enn ein tråd
av fridom som spenner
over heile jorda?
(Dønningar, 2009)
Kjelder:
Jon Tvinnereim: «Jon Tolaas», Årbok for Nordfjord 2007
Ove Eide: «’Eg er ein mann som talar med mange tunger.’ Om Jon Tolaas sin forfattarskap». Etterord i Tolaas: Dønningar. Førde 2009
Forfattarside på nettstaden «Forfattarar frå Sogn og Fjordane»:
Digitaliserte bøker: https://www.nb.no/search?q=jon%20tolaas&mediatype=b%C3%B8ker&viewability=ALL
Comentarios